نزول قرآن تقدیر امور و
نزول جامعترین، کاملترین و ماندگارترین کتاب الهی بر عظمت و منزلت شب قدر افزوده است. قرآن خود میگوید: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی اُنْزِلَ فیهِ الْقُرْانَ»(1)؛ «ماه [مبارک] رمضان ماهی است که در آن قرآن نازل شده است.» اما در چه شبی از شبهای آن ماه، قرآن نازل شده است؟ آیه دیگر بیان میکند که «اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ» (2)؛ «به راستی، آن [قرآن] را در شبی پر برکت نازل کردیم.» و این شب مبارک را در سوره قدر مشخص فرموده که «اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» (3)؛ «به حقیقت ما آن [قرآن] را در شب قدر فرود آوردیم.» پس باید گفت نزول قرآن در چنین شبی بر عظمت آن میافزاید. این نکته را هم اضافه کنیم که این نزول، نزول دفعی است بر قلب رسول گرامی اسلام، نه نزول تدریجی که آغاز آن با آغاز بعثت یعنی بیست و هفتم رجب همراه است
در نامگذاری شب قدر بیان‌های مختلفی وارد شده است: برخی آن را به معنای شبی با عظمت و بزرگ «لَیْلَةُ الْعَظَمَة» (4) گرفتهاند؛ چرا که قدر در قرآن به معنای منزلت و بزرگی خداوند آمده، در آیهای میخوانیم: «ما قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِهِ»(5) ؛ «قدر ندانستند (و نشناختند) خدا را آنگونه که حقّ عظمت او بود .»
«قدر» به معنای تقدیر و اندازه‌گیری و تنظیم است. این معنی را هم لغت تأیید میکند و هم قرآن و روایات. راغب اصفهانی میگوید: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ اَیْ لَیْلَةٌ قَیَّضَها لِأُمُورٍ مَخْصُوصَة » (6)؛ شب قدر یعنی شبی که (خداوند) برای [تنظیم و تعیین] امور مخصوصی آن را آماده [و مقرّر] نموده است.» و قرآن کریم میفرماید: در آن شب «یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ» (7) «هر کاری بر طبق حکمت [خداوند] جدا (و تعیین و تنظیم) میگردد.»
در بحارالانوار روایتی آمده که: «هر کس در شب قدر، از روی ایمان و محاسبه (و اخلاص) نماز گزارد، خداوند گناهان گذشته او را میبخشد.»
و امام صادق علیه السلام فرمود: «التَّقْدیرُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ تِسْعَةُ عَشْرٍ، وَالاِْبْرامُ فی لَیْلَةِ اِحْدی وَ عِشْرینَ وَالْاِمْضاءُ فی لَیْلَةِ ثَلاثَ وَ عِشْرینَ (8)؛ « تقدیر امور و سرنوشت‌ها در شب قدر، یعنی شب نوزدهم، تحکیم آن در شب بیست و یکم، و امضا آن در شب بیست و سوم صورت میگیرد.»
و امام رضا علیه السلام فرمود: «... یُقَدَّرُ فیها ما یَکُونُ فی السَّنَةِ مِنْ خَیْرٍ اَوْ شَرٍّ اَوْ مَضَرَّةٍ اَوْ مَنْفَعَةٍ اَوْ رِزْقٍ اَوْ اَجَلٍ وَ لِذلِکَ سُمِّیَتْ لَیْلَةُ الْقَدْر (9)؛ در آن شب (قدر) آنچه که در سال واقع میشود، تقدیر و اندازه‌گیری میشود، از نیکی و بدی و سود و زیان و روزی و مرگ. به همین جهت نیز شب قدر شب اندازه‌گیری نامیده شده است.»
و طبق روایات فراوانی (10) سرنوشت افراد برای سال بعد، مانند: رزق و روزی، مرگ و میرها، خوشی و ناخوشی‌ها، حج رفتن و حوادث دیگر زندگی، بر اساس استعدادها و لیاقت‌ها، رقم میخورد، و این تقدیر حکیمانه هم، در انسان هیچ گونه «اجبار» و «سلب اختیاری» به وجود نمیآورد. میتوان بین تمام اقوال این گونه جمع کرد که در این شب با عظمت و بزرگ، با فرود ملائکه آسمانی، تقدیرات یک سال مشخص و بر قلب حجّت زمان علیهالسلام عرضه میشود.
اعمال ماه رمضان
قسم اول : اعمالی که اختصاص به روز و شب معینی ندارد.
1) سید بن طاووس روایت کرده از امام جعفر صادق و امام موسی کاظم علیهما السلام که فرمودند می گویی در ماه رمضان از اول تا آخر آن بعد از هر فریضه : أللّهُمَ ارزُقنِی حَجَّ بَیتِکَ الحَرامِ فِی عامِی هذا و فی کُلِّ عامٍ ما اَبقَیتَنِی فی یُسرٍ مِنکَ … در مفاتیح الجنان موجود است
2) از رسول خدا صلی الله و علیه و آله وسلم نقل شده که آن حضرت فرمود: هر که در ماه رمضان بعد از هر نماز واجبی دعای اللهم ادخل علی اهل القبور السرور … را بخواند حق تعالی بیامرزد گناهان او را تا روز قیامت .
3) بهترین اعمال در شبها و روزهای ماه مبارک رمضان خواندن قرآن است و در روایت وارد شده که هر چیزی را بهاری است و بهار قرآن ماه رمضان است و در ماه های دیگر هر ماهی یک ختم سنّت است و در ماه رمضان در هر سه روز یک ختم سنّت است . علامه مجلسی رحمه الله علیه فرموده که در حدیث است که بعضی از ائمه علیهم السلام در این ماه چهل ختم قرآن و بیشتر از آن می کردند و اگر هر ختم قرآنی را ثوابش را به روح مقدس یکی از چهارده معصوم علیهم السلام هدیه بکند ثوابش مضاعف گردد و از روایتی استفاده می شود اجر چنین کسی آن است که با ایشان باشد در روز قیامت .
4) در این ماه دعا و صلوات و استغفار بسیار باید نمود و«لا اله الا الله» بسیار باید گفت و روایت شده که امام زین العابدین علیه السلام چون ماه رمضان داخل می شد تکلم نمی کرد مگر به دعا و تسبیح و استغفار و باید اهتمام زیاد به نافله های روز و شب نمود.
قسم دوم: اعمالی که در شبهای ماه مبارک رمضان باید به جا آورد .
1) افطار است و مستحب است که بعد از نماز مغرب و عشاء افطار کند مگر آنکه ضعف بر او غلبه کند یا جمعی منتظر او باشند.
2) افطار کند با طعام پاکیزه از حرام و شبهات و بهتر است که با خرمای حلال افطار کند تا ثواب نمازش چهارصد برابر گردد.
3) در هنگام افطار دعاهای وارده را بخواند از جمله: اللّهُمَ لَکَ صُمتُ وَ عَلی رِزقِکَ اَفطَرتُ و عَلَیکَ تَوَکَّلتُ .
4) هنگام افطار سوره قدر بخواند.
5) در وقت افطار صدقه بدهد و افطار دهد روزه داران را اگر چه به چند دانه خرما یا شربتی از آب باشد. از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود هر مومنی که اطعام کند مومنی را لقمه ای در ماه رمضان ، حق تعالی برای او ثواب کسی که سی بنده مومن را آزاد کرده می باشد و برای او نزد خدا یک دعای مستجاب می باشد.
6) هرکس میخواهد گناهان چهل سال او آمرزیده شود بخواند دعای اللّهُمَّ رَبَّ شَهرِ رَمَضَانَ الَّذِی اُنزِلَت فِیهِ القُرآن وَ افتَرَضتَ علی عِبادِک ……. در مفاتیح الجنان موجود است .
7) خواندن دعای افتتاح.
مستحب است در هر شب ماه رمضان دو رکعت نماز در هر رکعت « حمد » و « توحید» سه مرتبه و چون سلام را داد بگوید : سُبحانَ مَن هُوَ حَفیظٌ لا یَغفُل سُبحانَ مَن هُوَ الرَّحیمُ لا یَعجَلُ سُبحانَ مَن هُوَ قائِمٌ لا یَسهُو سُبحانَ مَن هُوَ دائِمٌ لا یَلهُو سپس بگوید تسبیحات اربعه را هفت مرتبه و بگوید سُبحانَکَ سُبحانَکَ یا عَظیم اِغفِر لِی ذَنبَ العَظیم پس ده مرتبه صلوات بفرستد کسی که این دو رکعت را بجای آورد بیامرزد خداوند متعال برای او هفتاد هزار گناه.
قسم سوم: در اعمال سحر های ماه مبارک رمضان
1) خوردن سحری ، ترک نکنید آن را حتی به یک دانه خرما باشد و در روایت وارد شده که خدای متعال و ملائکه صلوات می فرستند بر آنها که استغفار می کنند و در سحرها ، سحری می خورند.
2) خواندن سوره قدر در وقت سحری ، روایت شده که هر کس این سوره مبارکه را در وقت افطار کردن و سحری خوردن بخواند در مابین این دو وقت ثواب کسی که در راه خدا در خون خود بغلتد را دارا می باشد.
3) دعای سحر که امام باقر علیه السلام در سحر های ماه مبارک رمضان می خواندند .
4) خواندن دعای ابوحمزه ثمالی.
5) و برخی اعمال دیگر که در کتابهای دعا موجود می باشد.
قسم چهارم: اعمال روزهای ماه مبارک رمضان
1) هر روز دعای اللّهُمَّ هذا شَهرُ رَمَضان اَلَّذی اَنزَلتَ فِیهِ القُرآن هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الهُدی وَ الفُرقان ….. در مفاتیح الجنان موجود می باشد .
2) خواندن تسبیحات مخصوصه ای که در مفاتیح الجنان موجود است.
3) هر روز صد مرتبه ذکر سبحان الضارِّ النافع سبحان القاضی بالحق سبحان العلیِّ الأعلی سبحان و بحمده سبحان و تعالی .
4) از سنّتهای ماه مبارک رمضان فرستادن صلوات می باشد.
سخنان معصومین در فضیلت ماه رمضان
رسول خدا(ص) می فرمایند:اگر بنده خدا میدانست در ماه رمضان چه فضیلتی است دوست میداشت که تمام سال رمضان باشد.
قال رسول الله صلیاللّه علیه وآله:
« اِنَّ اَبوابَ السَّماءِ تُفتَحُ فِی اَوَّل لَیلَةٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ وَ لا تُغلَقُ اِلی آخَرِ لَیلَهٍ مِنهُ».(1)
درهای آسمان در اوّلین شب ماه رمضان گشوده میشود و تا آخرین شب بسته نمیشود.
قال رسول الله صلیاللّه علیه وآله:
« اَنَّ الجَنَّةَ لَتُنجَدُ وَ تُزَیَّنُ مِنَ الحَولِ اِلِی اَلحَولِ لدُخُولِ شَهرِ رَمَضانَ».(2)
همانا بهشت تزیین و آراسته میشود از سالی به سال دیگر به خاطر ورود به ماه رمضان.
قال رسول الله صلیاللّه علیه وآله:
« مَن صامَ شَهرَ رَمَضانَ فَاجتَنَبَ فیهِ الحَرامَ وَ البُهتانَ رَضِی اللّهُ عَنهُ وَ اَوجَبَ لَهُ الجِنان».(3)
کسی که ماه رمضان را روزه بگیرد و از کارهای حرام و بهتان پرهیز کند خدا از او راضی شده و بهشت را بر او واجب میکند.
قال رسول الله صلیاللّه علیه وآله:
« هُوَ (شَهرُ رَمَضانَ) شَهرٌ اَوَّلَهُ رَحمَةٌ وَ اَوسَطُهُ مَغفِرَةٌ وَ آخَرَهُ عِتقٌ مِنَ النّار».(4)
او (ماه رمضان) ماهی است که اولش رحمت، وسطش آمرزش و پایانش رهایی از آتش جهنم است.
قال رسول الله صلیاللّه علیه وآله:
« عن جبرئیل عن اللّه تعالی: کُلُ عَمَلِ اِبنُ آدَمَ لَهُ اِلاّ الصَّوم وَ هُوَ لی اَنَا اَجزِء بِهِ».(5)
همه اعمال نیک فرزند آدم به خودش بر میگردد غیر از روزه که برای من است و من به او جزا خواهم داد.
قال رسول الله صلیاللّه علیه وآله:
«مَن اَحیی لَیلَةَ القَدرِ حُوِّلَ عَنهُ العَذابُ اِلَی السَّنَةِ القابِلَةِ».(6)
آن کس که شب قدر را با بیداری زنده بدارد، عذاب تا سال آینده از او برداشته خواهد شد.
قال رسول الله صلیاللّه علیه وآله:
« شَهرُ رَمَضان سَیِّدُ السُّرُورِ وَ لَیلَةُ القَدرِ سیِّدُ اللَّیالی».(7)
ماه رمضان سرور ماهها و شب قدر، سرور شب هاست.
قال رسول الله صلیاللّه علیه وآله:
« لَو یَعلَمَ العَبدُ ما فی رَمَضانَ لَوَدَّ اَن یَکُونَ رَمَضانُ اَلسَنَةَ».(8)
اگر بنده خدا میدانست در ماه رمضان چه فضیلتی است دوست میداشت که تمام سال رمضان باشد.
قال الصادق علیه السلام:
«... افضل الجهاد الصوم فی الحرّ»(9).
بهترین جهاد، روزه داری در هوای گرم است.
قال الکاظم علیه السلام:
« دَعوَةُ الصّائِمِ یُستَجابُ عِندَ اِفطارِهِ».(10)
دعای روزه دار هنگام افطار قبول میشود.
امام موسی کاظم علیه السلام:
« مَنِ اعتَسَلَ لَیلَةَ القَدرِ وَ اَحیاها اِلی طُلُوعِ الفَجرِ خَرَجَ مِن ذُنُوبِهِ»(11).
آن کس که شب قدر غسل کند و تا سپیده صبح شب زنده داری نماید، از گناهانش خارج میشود (گناهانش آمرزیده میشود).
امام حسن عسکری علیه السلام:
«... فَلا یَفُوتُکَ اِحیاءُ لَیلَةِ ثَلاثَ وَ عَشرِینَ»(12).
به بعضی از شیعیانش تأکید فرمود: (اگر نتوانستی در شبهای دیگر احیاء داشته باشی سعی کن) بیداری در شب بیست و سوم را از دست ندهی.
پاورقیها:
1. بحار الانوار، ج 93، ص 344.
10. سفینة البحار، ج 2، ص 64 و بحار الانوار، ج 93، ص 351.
11. بحار الانوار، ج 8، ص 128.
12. وسائل الشیعه، ج 7، ص 261.
2. عباس قمی، سفینة البحار، ج 2، ص67.
3. بحار الانوار، ج 93، ص 346.
4. بحار الانوار، ج 93، ص 342.
5. بحار الانوار، ج 93، ص 254 و محجة البیضاء، ج 2، ص 121.
6. بحار الانوار، ج 95، ص 145.
7. بحار الانوار، ج 40، ص 54.
8. بحار الانوار، ج 93، ص 344.
9. بحار الانوار، ج 93، ص 256.
